Zoals beloofd zou ik nog een inleidende beschrijving geven alvorens ik met het lezen van de Werken van Freud begin. Dit doe ik aan de hand van het artikel “Theorie en techniek in wording” van Harry Stroeken (opgenomen in een speciale editie van het Tijdschrift voor Psychoanalyse getiteld Freuds Werken nu, Psychoanalyse Nu, 2006).
Freuds theorie over de werking van de menselijke geest is niet uit het niets ontstaan. Stroeken schetst in zijn artikel een achtergrond van de invloeden waaraan Freud werd blootgesteld en die hem gevormd hadden. Zo schrijft hij samenvattend: (p.33)
"De psychoanalyse komt voort uit een dubbele stroom. Enerzijds een natuur-wetenschappelijke, positivistische stroom die sterk vertegenwoordigd was aan de Weense medische faculteit en anderzijds een stroming die aansloot bij reeds in oude tijden bekende geneeswijzen (noot: de wereld van hypnose, elektrotherapie en andere technieken uit de eerste jaren van Freuds privépraktijk). De eerste was prestigieus, de tweede veel minder. Toch waren die <onwetenschappelijke> werkwijzen deel van Freuds beginjaren. Gevestigde psychoanalytische kringen hadden (noot: later) moeite met die (alternatieve) stroming, die ook totaal niet paste bij het imago dat psychoanalytici in Engeland na de Tweede Wereldoorlog van zichzelf wilden uitdragen."
Het fysiologische/neurologische paradigma waardoor Freud vanuit zijn wetenschappelijke opleiding en laboratoriumwerk gevormd was werd een fundament voor zijn denken, echter in zijn privépraktijk had hij meer ‘onwetenschappelijke’ werkwijzen nodig om concreet iets voor zijn patiënten te kunnen betekenen.
"Dit zijn de twee werelden die Freud heeft willen verzoenen, met name in Ontwerp van een psychologie (1950c, p 308-413), een ambitieuze poging om zijn psychologie op een neurologisch fundament te plaatsen en in neurologische termen te gieten. Maar deze poging mislukte en Freud legde dit werk terzijde. (…) De strikt wetenschappelijke stroming bleef echter voor Freud de eigenlijke standaard." (p. 26)
Freud werkte de eerste jaren in zijn praktijk als zenuwarts/hypnotiseur (waar ook de liggende positie van de patiënt op de ‘bank’ zijn oorsprong aan ontleent) en was daarin redelijk succesvol. In de eerste tien jaar van zijn praktijkvoering (1885 – 1896) ontwikkelde hij geleidelijk de nu bekende begrippen als afweer, verdringing, onbewuste en conflict. De basis van de psychoanalytische theorie legde hij dus al in die vroege periode (het eerste boek uit de collectie omvat deze periode). In 1896, na de dood van zijn vader, begon Freud aan zijn zelfanalyse, die tot 1900 duurde en resulteerde in zijn werk De Droomduiding. Volgens velen is daarin het fundament van de psychoanalyse gelegen, maar Stroeken beargumenteert dat het in feite gaat om een geleidelijke ontwikkeling en dat Freud de psychoanalyse al had uitgevonden voordat hij aan zijn zelfanalyse begon. Na zijn zelfanalyse werd hij in 1902 benoemd tot buitengewoon hoogleraar en in de daaropvolgende jaren bloeiden zijn bekendheid en invloed verder op.
In de eerste uitgave van de verzamelde werken van Freud (de Gesammelte Werke, waarvan het eerste deel in 1940 werd uitgegeven) werd de beginperiode waarin Freud zowel als modearts en hypnotiseur bekend stond volgens Stroeken als het ware ‘vergeten’. Een aantal werken/artikelen waaruit bleek dat Freud veelvuldig van de hypnose gebruik maakte in zijn behandeling van patiënten werd niet opgenomen in de Gesammelte Werken. Dit doet vermoeden dat men destijds deze meer <onwetenschappelijke> werkwijze van Freud niet in het beeld van ‘Freud de wetenschapper en creator van de psychoanalyse’ vond passen. In de collectie Werken, die ik ga lezen, zijn deze artikelen wel opgenomen en zullen we mogelijk deze geleidelijke ontwikkeling van de begrippen en de psychoanalytische theorie op de voet kunnen volgen.
(afbeeldingen via Google en de New Yorker)
Voor een uitgebreider beeld van Freuds vroegere leven raad ik het boek van Adam Phillips "Freud – de geboorte van een psychoanalyticus" (2014) aan. Het boek bevat, naast een biografische beschrijving, een uitvoerige interpretatie van de feiten van Freuds leven door Phillips - zelf psychoanalyticus (voor een goede review van de New Yorker over het boek zie hier).