Boek 1 post 39: pagina 736 - 760
Nu we Studies over hysterie doorgenomen hebben en nog rond de 150 pagina's van het eerste boek hebben te gaan, moet ik bekennen dat ik een beetje klaar begin te raken met het lezen over hysterie. Ik kijk uit naar het tweede boek: de Droomduiding.
Maar zover zijn we nog niet. Ik zal getrouw verder lezen en verslag uitbrengen van deze laatste hoofdstukken uit boek 1, zij het met enige tegenzin. Hopelijk kan ik die overwinnen.
Vandaag twee korte artikelen gelezen, waarvan de eerste migraine behandelde: Bespreking van 'Die Migräne' (Möbius) (p. 736 - 744). Het betreft een recensie die Freud schreef over een hoofdstuk van de hand van de arts Paul Julius Möbius. Het hoofdstuk handelde over migraine en was opgenomen in een medische reeks boeken. Freuds recensie over het stuk werd in een Weens, klinisch vakblad gepubliceerd in 1895.
In de recensie spreekt Freud zijn lof uit voor het werk van Möbius. Möbius leverde, als ik Wikipedia mag geloven, een belangrijke bijdrage aan het begrip over psychische aandoeningen, waaronder hysterie. Maar wie even verder leest over deze man komt zeer vrouw-onvriendelijke teksten tegen, zoals "On the Physiological Idiocy of Women" (1900).
Gelukkig heeft Freud geen recensie over bovenstaand boek geschreven :-). Maar laten we niet vergeten dat Freud er eveneens zeer vrouw-onvriendelijke opvattingen op nahield. Toevallig las ik gisteren even een paar pagina's uit het tiende boek uit de reeks van Freud, het hoofdstuk "Over de vrouwelijke seksualiteit" - maar heb het snel weer dichtgeslagen, zo stuitend vond ik het. Dat belooft nog wat voor het komende jaar met lezen.
Verder dan met de recensie over het hoofdstuk over migraine van Möbius. De redactie vermeldt dat het onderwerp migraine Freud in het bijzonder interesseerde, omdat hij er zelf aan leed. Freud prijst eerst het werk van Möbius en voegt iets toe aan het klinische beeld van de aandoening. Hij spreekt van aanvalsgewijze toestanden die, hoewel zij andere symptomen bevatten, op één lijn gesteld zouden moeten worden met migraine vanwege het overeenkomstige beloop en optreden. Zo heeft hij het over maag-, rug- en hartmigraine. Maagmigraine doelt op de misselijkheid en rugmigraine beschrijft hij aan de hand van een casus die we al voorbij hebben zien komen ("het geval Nina R."). De hartmigraine beschrijft hij aan de hand van een collega die er aan leed. De tekst omvat slechts vier pagina's en gaat niet dieper op psychologische processen in.
De tweede tekst vandaag is Erfelijkheid en etiologie van de neurosen (p. 745 - 760), van origine in het Frans geschreven en gepubliceerd in een Franstalig neurologisch tijdschrift in 1896. De redactie meldt dat het stuk een resumé geeft van de opvattingen van Freud over de etiologie van wat hij in die tijd als de vier hoofdtypen van neurosen beschouwde: de twee psychoneurosen (hysterie en dwangneurose) en de twee actuele neurosen (neurasthenie en angstneurose). Het stuk vormt grotendeels een herhaling van de etiologie zoals beschreven in het verweer op de kritiek van Löwenfeld op de angstneurose (zie blog 1-38). Het tweede deel van de tekst zou grotendeels overeenkomen met het artikel dat na dit huidige hoofdstuk komt. Ik zal dus een beknopte samenvatting geven, omdat het volgende hoofdstuk (dat iets meer pagina's telt) over dezelfde onderwerpen handelt.
Freud beschrijft in het artikel dat hij - naast de erfelijkheid, die door velen, waaronder Charcot als belangrijkste etiologische factor werd beschouwd - andere oorzaken voor de neurosen ontdekte. Hij uit daarmee zijn bedenkingen bij de heersende theorie en noemt in een aantal punten welke andere factoren hij van belang acht in het ontstaan van neurosen. Hij brengt hier opnieuw de specifieke factoren en condities naar voren, die we al in het vorige blog leerden kennen. Bij de hysterie beschrijft hij de methode van Breuer waarin elk symptoom teruggeleid wordt naar het moment van ontstaan. Echter valt nu een belangrijke verandering in de theorie op. Freud stelt hier voor het eerst dat de hysterie een resultaat zou zijn van seksueel misbruik in de kindertijd (p. 755):
"De gebeurtenis waarvan het individu de onbewuste herinnering heeft bewaard, is een vroegtijdige ervaring van seksuele relaties waarbij de genitaliën werkelijk geprikkeld zijn als gevolg van seksueel misbruik door een andere persoon, en de levensperiode waarin deze noodlottige gebeurtenis valt, is de vroege jeugd, de leeftijdsperiode van acht á tien jaar, voordat het kind seksueel gerijpt is. Een passieve seksuele ervaring vóór de puberteit is dus de specifieke etiologie van hysterie."
Hij verzuimt niet enkele voorbeelden te noemen waarin patiënten bijvoorbeeld door een volwassene of een oudere broer werden aangerand dan wel werden verleid (tot een seksuele handeling). Gelukkig helpt een voetnoot van de redactie hier met een verwijzing naar de addenda (het elfde boek in de reeks waarin registers en verklarende woordenlijsten zijn opgenomen) waar uitgelegd wordt dat dit de befaamde Verleidingstheorie van Freud is.
Het is de moeite waard om een stukje context bij deze theorie te schetsen (uit boek 11, p 132-133):
De Verleidingstheorie: een door Freud tussen 1895 en 1897 aangehangen en weer verworpen theorie, volgens welke een neurose altijd een oorzaak zou vinden in een werkelijk gebeurde verleidingsscène ( = een voorval waarbij iemand tegen zijn wil seksuele toenaderingen van een ander opgedrongen krijgt), een seksueel trauma. In de fameuze brief aan Fliess van 21 september 1897 schreef Freud dat hij deze theorie had moeten opgeven: 'Ich glaube an meine Neurotica nicht mehr.' 'Toen ik daarna toch moest inzien, dat deze verleidingsscènes nooit waren voorgevallen, alleen fantasieën waren die mijn patiënten hadden verzonnen en die ik hun misschien zelf had opgedrongen, was ik een tijd lang radeloos', schreef Freud jaren later weer (1925). Daarmee was niet gezegd dat vroegkinderlijke verleiding nooit voorkwam. 'U moet overigens niet denken dat seksueel misbruik van het kind door de naaste mannelijke verwanten geheel en al tot het domein van de fantasie behoort. De meeste analytici zullen gevallen hebben behandeld waarin deze betrekkingen reëel waren en onomstotelijk konden worden vastgesteld [...] (Freud, 1916). 'Ook bleef de verleiding op jeugdige leeftijd haar aandeel in de etiologie behouden, zij het in bescheidener omvang. De verleiders waren echter meestal oudere kinderen geweest' (Freud, 1925). Seksueel geweld van volwassenen tegen kinderen komt voor, maar het is geen noodzakelijke voorwaarde voor een neurotische ontwikkeling; vaak wel een voldoende. Freud gaf de verleidingstheorie op voor het Oedipus-complex en voor het primaat van de fantasie in de psychische realiteit.
Verderop in de tekst (weer terug in boek 1, het originele artikel) blijken ook deze verdrongen herinneringen niet zonder tegenstribbelen tijdens de behandeling hun uitweg naar buiten te vinden. Freud werpt terecht de vraag op of zij niet gefantaseerd of gelogen zouden zijn. Hiertoe voert hij als argument aan dat de patiënt deze verhalen nooit spontaan maar altijd met weerstand vertellen, en onder druk van het analytische procedé.
Juist omdat het kind jong is wanneer het vermeende seksuele misbruik plaatsvindt, sorteert de vroegtijdige seksuele prikkeling op dat tijdstip weinig tot geen effect, maar "blijft het psychische spoor ervan bewaard" (p. 757). Vanaf de puberteit, wanneer de geslachtsorganen zich verder ontwikkelen, zal dit onbewuste psychische spoor weer in werking treden. Freud noemt dit de "postume werking van een seksueel trauma" (p. 757). Hij besluit met het artikel met de dwangneurose, waarin ook vroegkinderlijk seksuele gebeurtenis aan de basis zou liggen, maar een waarbij lust gepaard is gegaan. In het volgende hoofdstuk wordt hier dieper op ingegaan.
Tot zover dit artikel waarin we kennismaakten met de niet onomstreden gebleven verleidingstheorie. Ik zal de komende dagen eens op internet rondkijken of ik nog enkele kritieken op deze theorie kan vinden.
